"Spacerem po historycznym Wrocławiu" - Wrocław piastowski

Szczegóły

Kategoria: Wrocław wczoraj i dziś

Utworzono: niedziela, 23, czerwiec 2019 09:15

Piotr

W zasadzie od późnej starożytności w miejscu obecnych mostów Piaskowego i Młyńskiego istniały brody - jedyne miejsca w których można było je przebyć. Tędy przebiegała jedna z odnóg szlaku bursztynowego prowadzącego znad wybrzeża Morza Bałtyckiego do północnych Włoch. Ze względu na swoje strategiczne położenie ten odcinek Odry zagospodarowywany był już bardzo wcześnie. Pierwszy gród założyli tu prawdopodobnie w IX w. Ślężanie. Stał on w środkowej części obecnej ulicy św. Idziego, pełniąc funkcję grodu granicznego broniącego północnej flanki ich terytorium (najstarsze znaleziska archeologiczne datowane są na 940 r.). W X w. w północnej części wyspy Ostrów Tumski, w rejonie obecnej ulicy św. Marcina, powstał nowy gród, związany z państwem czeskim. Przypuszczalnie w 2. poł. X w. lokalne plemiona popadły w jakąś formę zależności od monarchii przemyślidzkiej, w 973 r. podlegały one pod nowopowstałą diecezję w Pradze. Z czasem ziemie te przeszły pod panowanie Mieszka I, który - chcąc umocnić swoją władzę na tych terenach - rozbudował gród (ok. 985 r.) w formie tzw. grodu piastowskiego.

W ramach kolejnych faz rozwojowych na przełomie X i XI w. oraz w XI w. gród sukcesywnie powiększano kosztem podgrodzia. Powstały dwa połączone pasy umocnień - mniejszy w kształcie koła w rejonie obecnej ulicy św. Marcina oraz większy, w formie elipsy, biegnący ukośnie z północy na południe, poczynając od umocnień mniejszego grodu do miejsca, w którym stoi obecnie katedra. Drewniano-ziemne obwarowania były głównym i najbardziej widocznym elementem ówczesnej architektury na Ostrowie. W grodzie wrocławskim władcy przebywali tu tylko czasowo w związku z działaniami wojskowymi lub politycznymi. Stanowił on więc gł. siedzibę administracji terenowej w randze kasztelana. W obrębie wałów stały drewniane budynki: siedziba kasztelana, załogi wojskowej i służby, magazyny, arsenał itp. Przed 1149 r. palatyn Piotr Włost ufundował murowaną kaplicę pw. św. Marcina i opactwo benedyktyńskie w obrębie mniejszego grodu. W południowej części większego grodu ok. 1000 r. powstała pierwsza katedra i pałac biskupi. Z czasem obszar ten stał się wyłączną własnością biskupa i kapituły katedralnej. Pierwsza wzmianka o grodzie nad Odrą pochodzi z Kroniki Thietmara, który opisując zmagania Bolesława Chrobrego z cesarzem Henrykiem II wspomniał, że Bolesław - po zakończeniu oblężenia Niemczy przez wojska cesarza - świętował zwycięstwo w grodzie WORTIZLAVA (1017 r.).

Zamek na Ostrowie Tumskim

W 1166 r. gród wrocławski został zajęty przez księcia Bolesława Wysokiego. Ojcem księcia był Władysław Wygnaniec, który stracił swoją domenę w wyniku konfliktu z braćmi. Bolesław odzyskał władzę dzięki pomocy cesarza niemieckiego Fryderyka I Barbarossy. Zdecydował się na budowę na terenie grodu kamiennej rezydencji (palatium). Gród, z którego książęta korzystali dotychczas tylko przejściowo, przekształcił się więc w stałą rezydencję książąt dzielnicowych. Nowy obiekt stanął w mniejszym grodzie (na północ od ul. Św. Marcina), w miejscu drewnianej siedziby kasztelana. Centralną częścią rezydencji stanowiła 18-boczna wieża i przylegające do niej palatium w formie romańskiego donżonu. Ściany zewnętrzne wieży miały grubość ok. metra, zewnętrzna średnica budynku wynosiła 26 m. a wewnętrzna 21 m. Budynek posiadał drewniany, belkowany strop utrzymywany przez centralny filar. Ostatnie badania archeologiczne udowodniły, iż obiekt posiadał przynajmniej 3 piętra służące funkcjom sakralnym i rezydencjonalnym. Jego pozostałości można obejrzeć w podziemiach budynku należącego do Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame.

Kolejny władca, Henryk Brodaty, nie inwestował w zamek, gdyż rozbudowywał swoje siedziby na lewym brzegu Odry i w Legnicy. Zamek na Ostrowie Tumskim przekazał swojemu synowi, Henrykowi II Pobożnemu, którego największą inwestycją w tym miejscu była budowa ceglanej, 4-bocznej kaplicy. Prawdopodobnie przeznaczona była dla sprowadzonych do Wrocławia relikwii Świętego Krzyża. Najazd mongolski w 1241 r. nie przyniósł zamkowi na Ostrowie większych szkód, schronili się tu mieszkańcy lewobrzeżnego Wrocławia. W bitwie pod Legnicą zginął jednak książę Henryk II. Jego następca, Henryk III, otoczył zamek murami ceglanymi z 2 bramami - Wodną od północy i Grodzką od południa. Jednak rozbudowę zabudowań zamkowych podjął w bardzo szerokim zakresie dopiero władający od 1270 r. Henryk IV Probus. Palatium zostało powiększone, zaś 18-boczną wieżę zastąpiono nową gotycką o rzucie ośmioboku i nawet 4 piętrach wysokości (oktagon). W dolnej części mieściły się pomieszczenia gospodarcze, w tym kuchnia i spiżarnia; centralną część zajmowała duża sala gdzie książę przyjmował gości i organizował uczty. Przylegała ona do siedziby władcy, do niej dostawiono prostokątne prezbiterium kaplicy pałacowej. Nieopodal stanęły budynki klasztorne premonstratensów.

Z 20 lat rządów Henryka IV Probusa, 14 zajął konflikt z biskupem wrocławskim Tomaszem II. Biskup obłożył księcia klątwą i ten nie mógł uczestniczyć w praktykach religijnych. Henryk postanowił ufundować nową kaplicę, w której miał spocząć po śmierci i która miała stać się mauzoleum Piastów Śląskich. Kaplica przyjęła wezwanie św. Marcina po nieistniejącej już przypuszczalnie w tym czasie kaplicy ufundowanej przez Piotra Włosta. Kościół miał być połączony zewnętrznym krużgankiem z ufundowanym, lecz niezrealizowanym w całości klasztorem cysterek. Ciało księcia miało spocząć w krypcie pod kościołem, pierwsze piętro przeznaczone było dla wszystkich wiernych, a galeria połączona z krużgankiem dla cysterek (tzw. część klauzulowa). Przypuszczalnie w 1288 r. budowa została przerwana, co tłumaczy się tym, że książę - pojednawszy się z bp. Tomaszem II - ufundował kolegiatę św. Krzyża. W testamencie Henryk IV zobowiązał swego następcę do dokończenia budowy i przeniesienia jego ciała do tego kościoła. To jednak nigdy nie zostało zrealizowane - budowa stanęła na prawie 200 lat i dopiero w XV w. powstał kościół o innym już kształcie i przeznaczeniu. Obecny kościół św. Marcina został odbudowany w latach 60. XX w. po zniszczeniach II w.św. (ich skalę oceniono na 80%). Wewnątrz kościoła, wokół prezbiterium, znajduje się kamienna gotycka dekoracja.

Kolejni władcy Wrocławia nie rezydowali już na zamku na Ostrowie. W latach 20. i 30. XIV w. teren ten sukcesywnie przekazywany był kapitule kolegiaty św. Krzyża na cele mieszkalne. Wkrótce obszar zamku podzielono na 7 parceli przekazanych następnie poszczególnym kanonikom. W 1439 r. kapituła zyskała teren na własność i zarządzała nim do sekularyzacji w 1810 r. Dawne palatium i ośmioboczna wieża zostały gruntownie przebudowane, zaś mury obronne w większości rozebrane. Do początku XIX w. u zbiegu obecnej ul. św. Marcina i pl. Kościelnego stała jeszcze jedna z wież dawnej Bramy Grodzkiej wykorzystywana jako więzienie Kapituły św. Krzyża. W 1885 r. w ramach regulacji okolic dzisiejszego pl. Bema przebito przez dawny teren zamku ulicę św. Marcina. W kolejnych latach na nowo wyznaczonych działkach na zachód od zamku, a także w jego zachodniej i południowej części wzniesiono wysokie kamienice. Uległy one w większości zniszczeniu w wyniku działań wojennych w 1945 r. W latach 60. odbudowano w zmienionej formie kościół św. Marcina i usunięto ruiny kamienic, a w 1968 r. postawiono pomnik Jana XXIII. W północnej części ul. św. Marcina obudowano dwa XIX-wieczne budynki zajmowane obecnie przez Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame i Zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu.

Kolegiata Świętego Krzyża i kościół św. Bartłomieja

Szczegółowe informacje o kościele znajdziecie we wcześniejszym tekście. Co jednak ważne, do zgromadzenia kanoników przy kościele Świętego Krzyża należał w latach 1503-1538 Mikołaj Kopernik oraz zmarły w 1596 r. Andrzej Bogurski. Ten drugi dokonał specjalnego zapisu, wedle którego kazania w języku polskim miały być utrzymane w kościele św. Krzyża po wsze czasy. Jego płyta nagrobna zachowała się do dziś w nawie głównej górnego kościoła. Nabożeństwa w języku polskim odbywały się tu aż do 1919 r.

Kościół Najświętszej Marii Panny

Łacińskie wezwanie kościoła brzmi Sancta Maria in Arena i pochodzi od kościoła św. Marii zbudowanego w miejscu dawnego cyrku w Padwie - przyjęło się to tłumaczyć "arena na piasku", co dało w końcu nazwę wyspie Piasek.

Pierwotny romański kościół i klasztor zostały prawdopodobnie ufundowane przez palatyna Piotra Włosta, jego żonę księżniczkę Marię i ich syna Świętosława w 1. poł. XII w. i ukończone przed 1148 r. (wg niektórych źródeł już w 1133 r.). Zapewne po 1150 r. przybyli na Piasek kanonicy regularni. Romański kościół o długości zewnętrznej ok. 35 m był znacznie mniejszy od obecnego, gotyckiego. Znajdował się w miejscu, w którym obecnie znajduje się środkowa część nawy głównej i nawy południowej.

W miejscu opisanej powyżej świątyni wznoszono od lat 1334-75 nową gotycką trójnawową halę bez transeptu m.in. wg planów mistrza Pieszki. Budowę zainicjował opat Konrad z Oleśnicy, kościół został zaś konsekrowany w 1369 r. przez bp. Przecława. Sklepienia wykonano w latach 1386-1395. W 1430 r. ukończono wieżę południową; północna pozostała nieukończona. Pierwotny gotycki hełm z galerią obronną zastąpiono później barokowym, który jednak spłonął 28 lub 30 stycznia 1730 r. i został zastąpiony tymczasowym daszkiem namiotowym (forma zachowała się do dziś). W 1390 r. ukończono pierwszą z kaplic bocznych - Świętej Rodziny, zaś w 1666 r. zbudowano wedle projektu Antonio Caldina kaplicę św. Krzyża - najstarszy obiekt barokowy we Wrocławiu.

Bulwar im. Piotra Włostowica

Sam bulwar oczywiście nie pochodzi z czasów piastowskich, ale przypomina o roli Piotra Włosta w historii Wrocławia. Włostowic posiadał tytuł comesa, co świadczy o tym, że był dostojnikiem książęcym, wg Wincentego Kadłubka - odgrywającym główną rolę w radzie książęcej. Jednym z najsłynniejszych jego działań było porwanie księcia przemyskiego, Wołodara Rościsławowicza. Piotr doradzał księciu Bolesławowi III, aby nie prowadził z księciem przemyskim wojny na kilkiu forntach, obawiając się, że tamten może namówić do walki z Polakami także Połowców, Pomorzan i Prusów. Wraz z 30 „rycerzami” udał się do Wołodara, podał się za uchodźcę politycznego, zdobył jego zaufanie, a następnie uprowadził go. W zamian za uwolnienie Wołodara uzyskał pokój i duże łupy.

Problemy dla Piotra Włosta zaczęły się po śmierci Bolesława III, kiedy to najwyższą władzę uzyskał Władysław II. To mu nie wystarczało – książę dążył do samodzielnych rządów, a Włosta uważał za przeszkodę (podejrzewał, że Włost jako palatyn z silną pozycją we Wrocławiu mógł się dogadać z jego młodszym bratem). Włost został więc przez księcia oślepiony i wygnany.

Siedziba książąt piastowskich na lewym brzegu Odry

Ośrodek „konkurencyjny” względem Ostrowa Tumskiego powstał w XII w. na lewym brzegu Odry. Wynikało to z faktu, że na Ostrowie brakowało miejsca do rozbudowy oraz na znaczeniu stracił szlak komunikacyjny północ-południe (na korzyść szlaku wschód-zachód).

Obszary intensywnego osadnictwa powstały wokół kościoła św. Wojciecha. Część historyków uważa, że była to wyspa (zlikwidowana jeszcze w średniowieczu) otoczona od zachodu i północy gł. nurtem Odry, od południa jej odnogą - Odrzycą, płynącą dzisiejszym pl. Nankiera i ul. Uniwersytecką, która na linii obecnej ul. Więziennej wpadała do Odry. We wschodniej części, przy Moście Piaskowym, Odrzyca dochodziła do ujścia Oławy. Na wyspie tej w XIII w., niemalże w miejscu obecnego Uniwersytetu, stał zamek książęcy. Wrocław od 1138 r. awansował do rangi stałej siedziby księcia, władcy Śląska. W ówczesnym Wrocławiu funkcjonowały 3 wielkie targi: przy opactwie św. Wincentego na Ołbinie, przy katedrze na Ostrowie Tumskim i książęcy przy obecnym pl. Nankiera. Dla przyjezdnych Henryk Brodaty zbudował Dom Kupców, ponadto w mieście funkcjonowały karczmy.

Osadnictwo na lewym brzegu Odry zostało usystematyzowane w wyniku 3 lokacji miasta. Przypuszczalnie pierwszej lokacji dokonał Henryk Brodaty w 1226 r. na podstawie prawa średzkiego. W okolicach Nowego Targu wytyczono sieć ulic, postawiono Dom Kupców, wyznaczono sołtysa. W 1232 r., po likwidacji targu na Ołbinie, wytyczono Rynek Główny. W 1241 r. miasto zaatakowali Mongołowie, po których odejściu szybko rozpoczęto odbudowę. W 1241 lub 1242 r. Bolesław II Rogatka dokonał kolejnej lokacji – w centrum założenia znalazł się Rynek. Dokument lokacyjny się nie zachował, więc nie wiadomo do końca, na jakich zasadach jej dokonano. W 1261 r. za panowania Henryka III Białego nastąpiła powtórna organizacja miasta, wg prawa magdeburskiego. Książę rozszerzył granice Wroclawia, włączając do niego m.in. Wyspę Piaskową i Przedmieście św. Maurycego. Wyodrębniono lokalne władze – wójta, radę miejską i ławy.

Między X a XII w. wśród mieszkańców Wrocławia dominowali Polacy. Gall Anonim wyróżniał „starszych” – wielomoży, dowódców grodu, możnych – bogatych mieszczan, zamożnych rycerzy z drużyny książęcej oraz plebs – rzemieślników i służbę. Od XIII w. to Niemcy wprowadzali prawo magdeburskie i przejęli w mieście władzę oraz najbardziej dochodowe stanowiska w handlu i rzemiośle. Z urzędów i sądów wycofywano język polski. Polacy musieli się uczyć niemieckich języka i kultury, aby nie zostać „strąconymi” na margines. Najskuteczniej przed germanizacją broniła się biedniejsza część społeczeństwa.

Kościół i Szpital św. Ducha

Ufundował go Henryk Brodaty w 1214 r. na cyplu między przeprawą na wyspę Piaskową a ujściem Oławy. Tworzył kompleks wraz ze szpitalem i klasztorem kanoników regularnych - augustianów. Zniszczeniu uległ podczas najazdu Mongołów, lecz został odbudowany. Dopiero w związku z pracami fortyfikacyjnymi w 1591 r. budynek szpitala rozebrano, a pensjonariuszy przeniesiono do domu proboszcza. Kościół zawalił się w 1597 r., w efekcie czego wszystkie zabudowania wyburzono. Pensjonariuszy przeniesiono do innego budynku przy obecnej ul. Bernardyńskiej, a wyposażenie do kościoła św. Bernardyna. Informacje oraz zdjęcia kościoła i szpitala znajdziecie TUTAJ

Katedra greckokatolicka św. Wincentego i św. Jakuba we Wrocławiu

Kościół Św. Klary i klasztor Urszulanek (dawniej Klarysek)

Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą

Zamek Książąt Śląskich (lewobrzeżny)

Początki osadnictwa grodowego na lewobrzeżnym Wrocławiu wiążą się z Henrykiem I Brodatym, który prawdopodobnie wzniósł tam drewniany dwór. Po śmierci jego syna, Henryka Pobożnego, dwór objęła wdowa, księżna Anna, mieszkając w nim aż do śmierci w 1265 r. Na terenie grodu istniało już wówczas budownictwo murowane, o czym świadczy wzmianka z 1253 r. o ceglanej wieży. Przypuszczalnie najstarsza część zespołu, obejmująca pałac, kuchnię, dwór z cylindryczną wieżą, koncentrowała się wokół trójkątnego dziedzińca. Od północy przylegał on do Odry, a od zachodu i południa otaczało go. Zasadnicze założenie powstało w latach 1346-1378 z inicjatywy cesarza Karola IV Luksemburskiego. Upadek warowni rozpoczął się w 1659 w., po przekazaniu jej na polecenie cesarza Leopolda I jezuitom. W 1689 r. rozebrano skrzydło południowe, w miejscu którego zakonnicy postawili kościół. W latach 1728-1731 zlikwidowano skrzydło zachodnie i stajnie. Główny budynek pałacu służył jako mieszkanie i przetrwał do czasu budowy konwiktu św. Józefa w latach 1734-1755. Najdłużej istniało skrzydło północne, rozebrane w latach 1851-1858. Pozostałości lewobrzeżnego zamku znajdują się obecnie pod barokowymi budowlami Uniwersytetu Wrocławskiego, a jedynym ocalałym reliktem warowni pozostaje fragment skrzydła wschodniego - zakrystia kościoła Najświętszego Imienia Jezus.

Projekt dofinansowany ze środków programu "Patriotyzm Jutra" Muzeum Historii Polski