"Spacerem po historycznym Wrocławiu" - Wrocław niemiecki

Szczegóły

Kategoria: Wrocław wczoraj i dziś

Utworzono: sobota, 09, listopad 2019 13:29

Piotr

Okres Niemiecki w dziejach Wrocławia można podzielić na cztery podokresy, wyróżnione w oparciu o różne formy rządów i obszar zajmowany przez państwo, w skład którego wchodził Wrocław: pruski (1741-1871), cesarski (1871-1918), Republiki Weimarskiej (1918-1933) i III Rzeszy (1933-1945).

Z braku męskiego potomka po Karolu VI z dynastii Habsburgów, tron objęła jego córka Maria Teresa. Fryderyk II Hohenzollern postanowił wykorzystać ten kryzys i wyruszył w grudniu 1740 r. na Śląsk. Choć wojna zakończyła się dla niego zwycięstwem (pokój z 1742 r., na mocy którego zdobył Dolny i Górny Śląsk), to zdobycie miasta uznał za niełatwe zadanie. Dlatego zaproponował radzie miejskiej układ o neutralności (3 I 1741 r.), w którym obiecał uznanie praw i przywilejów miejskich, w zamian za co żołnierze pruscy mogli stacjonować na Ostrowie Tumskim oraz Ołbinie, otrzymując żywność z miasta. Wojsko uzyskało prawo przemarszu przez Wrocław. Jednak już w sierpniu podczas takiego przemarszu miasto zostało podstępnie zajęte przez wojska pruskie, a Fryderyk II - każący nazywać się „dzielnym synem Piastów” - wprowadził prawo pruskie i odebrał miastu samorząd. W 1742 r. podniósł Wrocław do rangi miasta stołecznego, od tej pory określano go trzecią stolicą Prus. W czasie II wojny śląskiej miasto zachowywało się neutralnie, w efekcie czego udało mu się też uniknąć zniszczeń. Dopiero III wojna śląska była dla niego bardziej niekorzystna. Najpierw to Austriacy wkroczyli do Wrocławia, potem sytuacja się odwróciła - Fryderyk II nałożył na miasto kontrybucję i oskarżył wielu duchownych i mieszczan o zdradę stanu (za nabożeństwa dziękczynne związane z uwolnieniem miasta od panowania pruskiego). W 1760 r. Austriacy zbombardowali część miasta, niszcząc m.in. pałac Hatzfeldów czy pałac królewski. W obronie miasta zasłużył się przede wszystkim gen. Bogislav Fryderyk von Tauentzien.

Panowanie pruskie we Wrocławiu oznaczało spore ograniczenia w rozwoju miasta. Król faworyzował Berlin, dlatego np. zgodę na otwarcie rafinerii cukru wydał dopiero, gdy okazało się, że berlińska nie była w stanie nadążyć z produkcją za rosnącym zapotrzebowaniem. Upadek dotyczył także infrastruktury drogowej, ze względu na nieoświetlanie ulic nocą, Wrocław stawał się coraz bardziej niebezpieczny. Rozwijała się za to kultura i edukacja - powstało gimnazjum ewangelicko-reformowane, 2 seminaria nauczycielskie, Królewska Szkoła Budownictwa i Rzemiosła Artystycznego oraz publiczna szkoła żydowska (z drugiej jednak strony król zamienił parter Akademii Leopoldyńskiej na stajnie). Mimo zapowiedzi tolerancji religijnej, poprawiła się jedynie sytuacja przedstawicieli wyznań ewangelickich (wyznanie króla), których faworyzowano przy obsadzaniu stanowisk. Władze ograniczyła Polakom dostęp do pracy, czy możliwość zawierania małżeństw osób nie znających języka niemieckiego. Pogardzano śląską gwarą, tzw. wasserpolnisch, uznając ją za niezasługującą na miano języka oraz hamującą rozwój cywilizacyjny. Polacy pracowali gł. jako flisacy, służba domowa, woźnice; zamieszkiwali przedmieścia lub podmiejskie wsie. Poprawiała się za to sytuacja ludności żydowskiej, choć i tu widać było spore zróżnicowanie - Żydzi zostali podzieleni na 5 kategorii, a tylko dwie pierwsze mogły m.in. swobodnie handlować.

6 XII 1806 r. rozpoczęło się oblężenie Wrocławia przez wojska francuskie pod dowództwem Hieronima Bonaparte. Miasto nie było przygotowane do obrony, więc dowódca garnizonu gen. Thile zdecydował o spaleniu jego przedmieść, aby utrudnić Francuzom podejście pod miasto. Jednak już 10 grudnia rozpoczęło się bombardowanie Wrocławia, trwające aż do początku stycznia 1807 r. Kapitulacja miała miejsce 5 stycznia, natomiast wojska francuskie opuściły miasto 20 XI 1808 r. na mocy pokoju między Napoleonem a Fryderykiem Wilhelmem III. Klęski państwa pruskiego w walkach z Francuzami przyniosły sporo reform. Wrocławiem miała od tej pory rządzić rada miejska pochodząca z wyborów (choć prawa wyborcze miało tylko niecałe 7% mieszkańców - posiadający przynajmniej 200 talarów dochodu rocznie i pracujący tylko w „mieszczańskich” zawodach), a władza wykonawcza należała do nadburmistrza stojącego na czele magistratu. Zniesiono uprawnienia cechowe, a prawo udzielania pozwoleń na produkcję i handel przeszła w ręce dyrekcji policji. Mieszczan objęto obowiązkiem powszechnej służby wojskowej. Z 1810 r. pochodzi edykt sekularyzacyjny zamykający wszystkie klasztory, poza tymi zajmującymi się edukacją (we Wrocławiu „ocalały” urszulanki, bonifratrzy i elżbietanki z 18 działających wcześniej). W 1811 r. połączono Akademię Leopoldyńską i protestancką Viadrinę (z Frankfurtu nad Odrą).

Zjednoczenie Niemiec w 1871 r. przyniosło dynamiczny rozwój miasta. Duży sukces odnosiły zakłady Godfryda Linkego produkujące wagony kolejowe, które po połączeniu z fabryką powozów Hofmanna utworzyły kombinat Linke-Hofmann-Werke. Drugi duży zakład to fabryka śrub Archimedes. Miasto rozwijało się także urbanistycznie - zwłaszcza na prawym brzegu powstawały liczne kamienice czynszowe. W samym Rynku rozpoczęto likwidację kramów, w 1908 r. zaś zbudowano 2 hale targowe. Z tego okresu pochodzą też takie obiekty jak budynek Biblioteki Uniwersyteckiej przy ul. Szajnochy, kliniki uniwersyteckie w okolicy ul. Pasteura, Muzeum Narodowe, gmach Sejmu Śląskiego (NOT), dom handlowy braci Barasch (Feniks). Ciekawostką było wprowadzenie stali i żelbetu (wspomniane hale targowe i Hala Stulecia). Pod koniec XIX w. pojawiły się omnibusy i tramwaje konne, a od 1893 r. elektryczne. Wznoszono gazownie, wieże ciśnień, budowano sieć wodociągową i kanalizacyjną, od 1881 r. funkcjonowały telefony.

Polacy stanowili grupę 20- lub nawet 30-tysięczną (w zależności od źródeł), choć oficjalne statystyki mówiły o ok. 6,4 tys. osób. Przede wszystkim byli to robotnicy, kupcy, rzemieślnicy, ale nie brakowało wśród nich lekarzy czy inżynierów; częściowo pochodzili z Wielkopolski i Pomorza. Polskie dzieci uczęszczały najczęściej do gimnazjów św. Macieja i św. Elżbiety, gdzie istniała możliwość nauki polskiego. Polskie msze odbywały się w kościołach św. Krzyża i św. Wojciecha. W 1868 r. powstało Towarzystwo Przemysłowców Polskich skupiające rzemieślników, kupców, pomocników sklepowych, zajmujące się m.in. organizacją odczytów, prowadzeniem kółka śpiewaczego czy kasy wzajemnej pomocy. Tworzono też Towarzystwa Polsko-Katolickie, Śpiewacze „Lutnia”, Polek, Handlowe czy Gimnastyczne „Sokół”. Na rzecz polskości działali studenci: ci z Górnego Śląska założyli Towarzystwo Polskich Górnoślązaków, a z Wielkopolski, Pomorza i zaboru rosyjskiego – Kółko Akademików Wrocławskich Narodowości Polskiej. Gdy władze zaczęły utrudniać lub likwidować tę działalność, skupiali się w tajnych grupach. Przy ul. Nowej 18 organizowano „Gwiazdkę”, w czasie której przekazywano prezenty świąteczne dzieciom z biednych rodzin oraz obchodzono ważne dla Polaków rocznice (np. urodzin Mickiewicza).

Wydarzenia I w. św. nie dotarły bezpośrednio do Wrocławia, choć oczywiście w mieście obowiązywała powszechna mobilizacja. Część szkół oddano na potrzeby wojska, w niektórych zorganizowano szpitale wojskowe. Wprowadzono system kartkowy, godzinę policyjną i cenzurę. W 1918 r., gdy wzmogły się nastroje antywojenne, z więzienia przy ul. Kleczkowskiej zwolniono Różę Luksemburg, władzę przejęła Śląska Centralna Rada Ludowa. Jednak już w 1919 r. rewolucja upadła. W kolejnych latach we władzach miejskich dominowała prawica. Sytuacja miasta była kiepska ze względu na przeludnienie, utratę rynków zbytu w Wielkopolsce i Pomorzu (w związku z odzyskaniem niepodległości przez Polskę), niskie zarobki. Od 1924 r., gdy w Niemczech dało się wyczuć pewne ożywienie gospodarcze, rozpoczęła się rozbudowa Wrocławia - powstały takie osiedla jak Sępolno, Muchobór, Grabiszynek, Księże Małe (kompleksowe układy z budownictwem mieszkaniowym, placówkami edukacyjnym, terenami zielonymi i ogródkami działkowymi). Coraz trudniejsza stawała się jednocześnie sytuacja Polaków. W 1920 r. tłum Niemców protestujących przeciwko plebiscytom na Górnym Śląsku ruszył na wspomnianą już ul. Nową 18, niszcząc budynek oraz znajdujące się w nim książki. Po podziale Śląska w 1922 r. miasto opuściła duża część polskiej inteligencji. Ale również rzemieślnicy czy kupcy chcieli dbać o polskość – w 1923 r. utworzyli przy ul. Brodatego 21/23 Oddział Związku Polaków w Niemczech.

W 1933 r., gdy do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler, we Wrocławiu zapanował terror. Hitlerowcy zdobyli 12 na 45 miejsc w radzie miejskiej. Przeciwnicy polityczni zostali osadzeni w pierwszym na terenie III Rzeszy obozie koncentracyjnym mieszczącym się na Tarnogaju. Rozpoczęło się zmienianie nazw ulic, aresztowanie osób niemówiących w języku niemieckim, palenie książek (np. 10 V 1933 r. na pl. Zamkowym). Prześladowania Żydów rozpoczęły się już w 1933 r. m.in. od bojkotu ich sklepów, natomiast najważniejszym punktem stała się „noc kryształowa” (9/10 XI 1938 r.). Liczba ludności żydowskiej zmalała z 20 do 5 tys. Ponadto właściwie od momentu przejęcia władzy przez hitlerowców rozpoczęło się „przygotowywanie” mieszkańców do wojny poprzez przemarsze oddziałów SS i SA, nocne ćwiczenia w strzelaniu, obowiązkowe zaciemnianie okien, organizację próbnych nalotów, przygotowanie schronów. Wrocławianie - okłamywani przez niemiecką propagandę informacjami o prowokacjach granicznych Polaków - popierali wojnę z Polską. W czerwcu 1939 r. zarekwirowano mieszkańcom miasta samochody i autobusy, wojsko zajęło szkoły i odwołano zajęcia. Polskim studentom zakazano wstępu na uniwersytet, 11 września z kolei aresztowano działaczy polonijnych we Wrocławiu. Do końca 1944 r. w mieście działały instytucje kultury, większym problemem był niedobór niektórych produktów. Fabryka Linke-Hofmann-Werke przestawiła się na produkcję czołgów, pociągów pancernych i elementów do pocisków V2. W sierpniu 1944 r. miasto zostało ogłoszone twierdzą, rozpoczęto wokół niego budowę umocnień, zwożenie zapasów amunicji i jedzenia. W październiku nadleciały pierwsze sowieckie samoloty. W związku ze zbliżaniem się do miasta Armii Radzieckiej, 19 I 1945 r. Gauleiter Karl Hanke wydał rozkaz ewakuacji niemieckich cywilów poza mężczyznami, którzy mogli zaangażować się w obronę twierdzy. Miasto opuściło ok. 700 tys. osób. Od 15 lutego przez 80 dni trwało oblężenie miasta. Walki zakończyły się 6 V 1945 r. podpisaniem kapitulacji w willi Colonia.

Fontanna Walka i Zwycięstwo

Fontanna wraz z rzeźbami Walka i Zwycięstwo powstała w 1905 r. dzięki temu, że komitetowi budowy pomnika Bismarcka zostały w kasie pieniądze i przeznaczył je na budowę fontanny. Pomnik autorstwa architekta Bernarda Sehringa i rzeźbiarza Ernsta Segera został odsłonięty w sierpniu 1905 r. Po lewej stronie przedstawia młodego atletę walczącego z lwem - alegoria walki. Po prawej stronie zaś ten sam siłacz siedzi na pokonanym zwierzęciu - alegoria zwycięstwa. Między figurami znajduje się fontanna. Przez kilka lat część symbolizująca zwycięstwo pozbawiona była głowy (efekt wojny), jednak w 1955 r. całość odrestaurowano. W 1990 r. rzeźby wraz z fontanną przeniesiono kilka metrów w kierunku południowym.

Urząd Stanu Cywilnego

W budynku, w którym mieści się Urząd Stanu Cywilnego, mieszkał dr med. Stefan Kuczyński, działacz organizacji „Olimp”. Mieszkający w Breslau Polacy spotykali się w mieszkaniu przy Jahnstrasse 19 (obecnie ul. Zelwerowicza) na zebraniach tej tajnej organizacji, gromadzącej informacje wojskowe i przekazującej je do Londynu. Działacze zostali aresztowani w czerwcu 1942 r.

Promenada Staromiejska

Napoleon w zdobytych miastach nakazywał burzenie murów obronnych (Hieronim Bonaparte zdobył Wrocław 7 I 1807 r.). Fryderyk Wilhelm III w 1813 r. w Pałacu Królewskim odczytał deklarację Do mojego ludu (An mein Volk), w której wzywał poddanych wszystkich stanów do patriotycznej walki z Napoleonem i jego armią. Ustanowił także order krzyża żelaznego za bohaterstwo na polu walki. Odezwę wydano pod naciskiem pruskich liberałów i kręgów patriotycznych.

Za twórcę Promenady, która powstała w miejscu murów obronnych, uważa się Johanna Friedricha Knorra. W 1813 r. uregulowano fosę, pozostawiono bastiony. Od 1823 r. promenadą opiekowała się Komisja do spraw Promenad i Założeń Parkowych, na czele z radcą policji i dyrektorem Ogrodu Botanicznego.

Dworzec Świebodzki

Otwarty został jesienią 1842 r., kilka miesięcy po dworcu kolei Górnośląskiej, który po przekształceniu w 1856 r. na obiekt administracyjny i po demontażu torowisk przestał pełnić funkcje dworca. Dworzec Świebodzki funkcjonował jako stacja początkowa linii świebodzickiej uruchomionej 29 X 1843 r., później przedłużonej do Wałbrzycha i połączonej ze Śląską Koleją Górską do Jeleniej Góry.

Od lat 40. XIX w. Wrocław obsługiwało kilka konkurencyjnych sieci kolejowych i każda budowała osobny dworzec. Wszystkie były dworcami czołowymi: Dworzec Świebodzki, Dolnośląsko-Marchijski (wybudowany w latach 1843-1844 obok Świebodzkiego), Górnośląski (obok dzisiejszego Dworca Głównego). Pierwotnie Dworzec Górnośląski łączył ze Świebodzkim tor pomocniczy do przetaczania wagonów ciągniętych przez konie, później wybudowano między nimi regularne połączenie na poziomie ziemi, dzisiejszymi ul. Bogusławskiego i Kolejową.

W 1868 r. Towarzystwo Kolei Prawego Brzegu Odry uruchomiło kolejny dworzec - Nadodrze i wybudowało stację w rejonie istniejących już dworców Świebodzkiego i Dolnośląsko-Marchijskiego – tzw. Dworzec Miejski Kolei Prawego Brzegu Odry (1872). W ten sposób powstały zręby współczesnego węzła kolejowego. W późniejszych latach dworce Marchijski i Prawobrzeżny straciły rację bytu, a z ich połączenia powstał Dworzec Towarowy Zachodni (West-Güter Bahnhof). Jego pozostałości to znajdujące się w tym rejonie magazyny i bocznice. Dworzec posiadał połączenie z mieszczącą się przy dzisiejszej ul. Kolejowej fabryką taboru kolejowego Waggonfabrik Gebr. Hofmann & Co.AG, która weszła później w skład Linke-Hofmann Werke, w PRL - Pafawag, obecnie Bombardier Transportation. Po II w. św. na ten dworzec zwożono gruz z miasta. Obsługę pasażerów przejął Dworzec Świebodzki.

Koszary kirasjerów

Trzykondygnacyjny gmach, zaprojektowany przez inż. kpt. Schuberta przewidziano dla 600 żołnierzy 1. Śląskiego Pułku Kirasjerów Gwardii „Wielki Elektor”. W części centralnej znajdował się plac ćwiczeń z 2 studniami artezyjskimi, od płn.-zach. i płd.-wsch. stajnie, a od płd.-zach. zadaszona ujeżdżalnia. Po ukończeniu budowy nowych koszar przy al. Hallera, kompleks przekazano 2. Śląskiemu Pułkowi Grenadierów. W latach 90. XX w. i na początku XXI w. w części budynku mieścił się akademik P-8 Politechniki Wrocławskiej "Nad Fosą", znany pod częściej używaną nazwą "Fosik".

Pałac Ballestremów

Pałac przy ul. Włodkowica 4 wybudowano w 1898 r. dla Franza Xavera von Ballestrema, działacza partii katolickiej, przewodniczącego Reichstagu. Na południowej fasadzie znajduje się duży posąg św. Jadwigi, patronki Śląska. Po II w. św. budowla stała się siedzibą Urzędu Bezpieczeństwa. Potem rozparcelowano ją na kilkanaście mieszkań.

Wybuch Wieży Prochowej

Wieża ta była elementem fortyfikacji miejskich. W latach 40. XVIII w. przebudowano ją na magazyn prochu, a 21 VI 1749 r. zgromadzony tu materiał eksplodował w wyniku trafienia piorunem, powodując śmierć ok. 60 osób, raniąc 391 i niszcząc bądź uszkadzając okoliczną zabudowę (całkowicie zniszczonych zostało ok. 45 domów).

Sąd z więzieniem

Pierwsze plany nowego więzienia przygotował w 1839 r. architekt L. Drewitz. Ostatecznie jednak, 3 lata później król Prus sfinansował budowę wg planów Karla Ferdinanda Busse z Berlina. Gmach powstał w latach 1845-1852, następnie dwukrotnie go powiększano. Cały zespół składa się z trójskrzydłowego budynku sądu między ul. Podwale, Muzealną, Sądową i Świebodzką oraz więzienia na planie krzyża greckiego. Narożnik, w którym pierwotnie mieściło się główne wejście, sala rozpraw na 1. piętrze i kaplica na drugim, otaczają 8-boczne wieże, w których znajdują się klatki schodowe. Sąd przypomina twierdzę-zamek z czerwonej cegły, ozdobiony piaskowcowymi gzymsami i pasami żółtej cegły. Pomnik Iustitii (bogini sprawiedliwości), nie Temidy (sprawiedliwości i praw), nad obecnym wejściem głównym, wyrzeźbił Theodor von Gosen.

Nowa Giełda

Budynek zbudowany w latach 1864-1867 w swej stylistyce odwołuje się do średniowiecznych miast włoskich. Gmach uważa się za najbardziej udane dzieło radcy budowlanego Karla Lüdecke. Figury usytuowane na fasadzie to alegorie Handlu (postać Karla Lüdecke), Żeglugi, Górnictwa i Hutnictwa; są tu także herby Wrocławia, Śląska i Prus. Do 1945 r. właścicielem gmachu była Izba Przemysłowo-Handlowa, swoją siedzibę miało m.in. przedstawicielstwo Targów Lipskich. Sala, w której odbywały się zawody sportowe służyła jako parkiet giełdy, ale też jako sala koncertowa, miejsce na wykłady, prelekcje czy zebrania.

Plac Wolności

Plac swoje początki zawdzięcza Fryderykowi II Wielkiemu oraz Fryderykowi Wilhelmowi IV. Fryderyk II Wielki po ostatecznym zwycięstwie w wojnach śląskich postanowił związać nowo nabyte terytorium z Królestwem Pruskim. Miarą zjednoczenia i symbolem nowych stosunków politycznych stała się rezydencja monarchy usytuowana w centrum Breslau, będącego ówczesną stolicą prowincji. Siedziba ta powstała w latach 1750-1752 w rezultacie przebudowy pałacu barona Spätgena. Wtedy zrodziła się pierwsza wyraźna koncepcja placu - wytyczono przestrzeń mającą służyć szkoleniu jednostek wojskowych

Po rozbiórce murów miejskich podczas francuskiej okupacji w tej części miasta pojawiło się sporo wolnego terenu, który Fryderyk Wilhelm IV zagospodarował, tworząc tzw. forum królewskie. Monarcha widział siebie jako „mistycznego suwerena” obdarzonego „darem oświecenia”, pomazańca bożego, naznaczonego przez Boga na (nieomylnego) władcę. Nowe, południowe skrzydło pałacu stało się dominantą zespołu. Ładu państwowego pilnowało wojsko i sprawiedliwe sądy znajdujące się nieopodal. Do zespołu można także zaliczyć kościół dworski pw. Opatrzności Bożej oraz gimnazjum ewangelickie im. Fryderyka.

Opera Wrocławska

Gmach Teatru Miejskiego wzniesiono przy ulicy Świdnickiej w latach 1839–1841 wg projektu Carla Ferdinanda Langhansa, z nowoczesną sceną i widownią na około 1600 miejsc. Po pożarach w 1865 i 1871 r. budynek przebudowano, podwyższając widownię i nadscenium, dostawiono pawilon malarni i rozbudowano portyk oraz ozdobiono z zewnątrz malowidłami. W 1871 r. na krawędzi dachu ustawiono rzeźby muz ze sztucznego piaskowca (obecnie stoją tam odlewy z początku XXI w., gdyż oryginały zaginęły).

Plac Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu

W centrum pl. Kościuszki pochowano, a w 1795 r. wzniesiono pomnik Friedrichowi von Tauentzienowi, który dowodził obroną Wrocławia w czasie wojny siedmioletniej i odparł szturm Austriaków w 1760 r. Po zdobyciu Wrocławia przez wojska napoleońskie, Francuzi podjęli decyzję o rozbiórce istniejących fortyfikacji. Francuski oficer i inżynier Blain wytyczył plac, który w założeniach miał pełnić funkcje reprezentacyjne i mógłby służyć defiladom. Taki rozkaz wydał książę Hieronim Bonaparte, który potrzebował odpowiedniego miejsca do przeprowadzenia parady kończącej wiosenne manewry.

Plac Teatralny

Kamienica Sachsów należała do żydowskiej rodziny wrocławskich przedsiębiorców. Założycielem fortuny był Moritz Sachs, do którego należał dom handlowy znajdujący się w miejscu dzisiejszego Feniksu (wcześniej Dom Braci Barasch). Tego rodzaju XIX-wieczne budowle nazywano pałacami czynszowymi. Firma znajdowała się na parterze, prywatne apartamenty na 1., 2. i 3. piętrze, ostatnią kondygnację zajmowała służba. Kamienica składała się z dwóch równorzędnych elewacji połączonych półkolistym wykuszem. Mieściła się w niej także kawiarnia Cafe Fahrig, najsłynniejsza wiedeńska kawiarnia w mieście.

Pomiędzy kamienicą a obecnym teatrem powstał w latach 80. XIX w. hotel Dwór Bawarski, którego restauracja specjalizowała się w wyszynku piwa monachijskiego - Münchner Löwen i Rizzi Brau.

W latach 1823-1825 po drugiej stronie placu powstało Gimnazjum na Międzymurzu (Gimnazjum św. Hieronima, zwane Realnym). Uczył się tu Karl Eduard von Holtei. Obok, w miejscu XIV-wiecznej słodowni związku strzeleckiego, powstała palarnia kawy Steiblera. Zachodnią część północnej pierzei placu, na skrzyżowaniu z ul. Świdnicką, zajął budynek Domu Handlowego Juliusa Schottländera zbudowany w 1913 r. wg projektu Braci Ehrlichów.

Towarzystwo Kupców Chrześcijańskich

Budynek przy pl. Teatralnym 4 to dawna Resursa Kupiecka. Wzniesiony został w latach 1892-1894 wg projektu Blummera i rozbudowany między 1905 a 1909 r. Neobarokowy budynek poprzez schody tarasu łączy się z ekskluzywnym kiedyś ogrodem (Zwingergarten - ob. Park Staromiejski), należącym do ciągu XIX-wiecznych promenad. Od 1953 do 1992 r. mieściły się w nim Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz Współpracy Gospodarczej Polska-Wschód. Budynek ma charakter monumentalny, a stylem i dekoracjami nawiązuje do drezdeńskiego pałacu Zwinger.

Łaźnia Miejska

Inicjatorami budowy byli radca sanitarny dr E. Kobierski oraz prezes Towarzystwa Pływackiego G. Kallenbach. W celu zdobycia finansów i aprobaty miasta powołano Towarzystwo Akcyjne - Łaźnia Wrocławska. Uroczyste otwarcie nastąpiło 14 VI 1897 r. Budynek składał się z łaźni parowej, oddziału wanien higieniczno-leczniczych, pływalni, restauracji oraz pomieszczeń technicznych i gospodarczych. W latach 1907-1908 powstał westybul, restauracja, pomieszczenia kąpieli świetlnych i oddział wanien higienicznych. Do lat 20. obiekt funkcjonował bez większych zmian i modernizacji. Kolejny etap rozbudowy przypadł na lata 1925-1927 - nadbudowano 2 piętra mieszczące oddział kąpieli wannowych oraz łaźnię turecką dla kobiet, solarium, miejsce odpoczynku oraz bufet. Pomnik panny łaziebnej stojący w holu wyrzeźbił Joseph Hugon.

Pałac Leipzigera

Pałac zbudowano w latach 1872-1874 wg projektu Carla Schmidta na działce, na której stała uprzednio ujeżdżalnia. Pierwszym właścicielem był żydowski bankier Ignatz Leipziger, który sprzedał go Urzędowi Powiatowemu (Kreisausschuss) z przeznaczeniem na budynek biurowy. Urząd zarządzał obiektem do 1945 r. Niektóre źródła podają, że w czasie oblężenia miasta w budynku znajdował się ekskluzywny domu rozpusty, kasyno wojskowe lub Lebensborn, brak jednak na to dowodów.

Wzgórze Liebicha

Po oblężeniu z lat 1806-1807 Bastion Sakwowy (podobnie jak Ceglarski) nie został rozebrany, lecz utracił funkcje militarne. W kręgach pruskich wojskowych powstał plan przekształcenia go w cytadelę, co dawałoby w razie zamieszek możliwość ostrzelania miasta. Zwyciężyła jednak rekreacyjna opcja zagospodarowania terenu. Na zespół budynków o charakterze gastronomiczno-rozrywkowym składała się piwiarnia z 1888 r. w formie drewnianej kolumnady, pawilonu dla orkiestry, budynku kuchni oraz Starej Wieży. Fundatorem był Adolf Liebich, właściciel cukrowni w podwrocławskiej Klecinie, który chciał w ten sposób upamiętnić swego nieżyjącego brata, Gustava Liebicha. W 1943 r. wybudowano pod Wzgórzem bunkry stanowiące siedzibę sztabu wojskowego. Po przekształceniu Wrocławia w Festung Breslau belweder z wieżą wysadzono w powietrze. Po II w. św. na szczycie pozostała tylko kuchnia, przekształcona w obserwatorium astronomiczne.

Projekt dofinansowany ze środków programu "Patriotyzm Jutra" Muzeum Historii Polski